Στην Σάμο με την τέχνη της αγγειοπλαστικής ασχολούνταν περισσότερο οι Μαυρατζαίοι, καθώς ο γύρω τόπος είχε το κατάλληλο χώμα για την αγγειοπλαστική. Τους Μαυρατζώτες τους έλεγαν  “κανατάδες” αφού ασχολούνταν συστηματικά με την αγγειοπλαστική, μιας και το γεωργικό τους εισόδημα ήταν μικρό. Η παράδοση αναφέρει πως κάποιος καλόγερος απ’ το Μοναστήρι του Σταυρού έφερε την τέχνη στα χωριά και ότι από τους Μαυρατζαίους η τέχνη μεταδόθηκε στον Παγώντα και στο Καρλόβασι, όπου σημείωσε σημαντική πρόοδο.

Το εργαστήρι

Πρόκειται για ένα μικρό, ημιυπόγειο και φτωχό κτίριο με χωματένια σκεπή και πάτωμα. Μεγάλα καρφιά μπηγμένα στα δοκάρια και ξύλινα χοντρά παλούκια στους τοίχους αποτελούν τις κρεμάστρες των ψημένων αγγείων, για εξοικονόμηση χώρου. Τα στεγνά αλλά άψητα αγγεία τοποθετούνται σε μια πλατιά ξύλινη ραφιέρα. Σύνεργα του σταμνά (αγγειοπλάστη) είναι ο τροχός, ο πάγκος και άλλα αντικείμενα, όπως το γλαστρί με το νερό, το λεπτό συρματάκι που κόβει το αγγείο όταν το τελειώσει, ένα μικρό σφουγγάρι, μια μεταλλική ή ξύλινη λάμα, καλούπια, πήλινα, πινέλα, ποδιά.

O τροχός

Ο τροχός του αγγειοπλάστη αποτελείται από τα εξής τρία κομμάτια, το πανωτρόχι, το κατωτρόχι και ανάμεσά τους τον άξονα. Υπήρχαν τριών ειδών τροχοί, οι οποίοι χρησιμοποιούνταν σε κάθε περίπτωση ανάλογα με το αγγείο που πλάθονταν. Έτσι, για τα μικρά αγγεία χρησιμοποιούνταν ο μικρός τροχός και για τα μεγαλύτερα ο μεγάλος τροχός, οι οποίοι κινούνταν στο πόδι του αγγειοπλάστη. Επίσης, για τα πιθάρια χρησιμοποιούνταν άλλος τροχός, το λεγόμενο τροχάκι, που κινούνταν με τα χέρια του ξαπλωμένου βοηθού από τις λαβές. Έτσι, ενώ ο βοηθός περίστρεφε με τις λαβές το τροχάκι, ο μάστορας αγγειοπλάστης, όρθιος, έπλαθε σιγά-σιγά το πιθάρι.

O πηλός

• Η πρώτη ύλη είναι η λάσπη, η οποία φτιάχνεται από αργιλόχωμα. Υπάρχει δυσκολία στη συλλογή του αργιλοχώματος και χρησιμοποιούν ζώα για τη μεταφορά του.
• Το δούλεμα της λάσπης. Ο σταμνάς παίρνει απ’ το σωρό όση λάσπη υπολογίζει πως θα του χρειαστεί όλη τη μέρα, την κομματιάζει, τη σωριάζει στις πλάκες του δαπέδου και την πατάει γύρω-γύρω με τη φτέρνα του ποδιού, ώστε να γίνει μια πλάκα κυκλική και παχειά ως 5 πόντους. Στη συνέχεια κομματιάζει την πλάκα αυτή και επαναλαμβάνει το πάτημα με τον ίδιο τρόπο τρεις φορές, μέχρι να μαλακώσει η λάσπη και να γίνει ένα σώμα. Έπειτα, κόβει την πλάκα σε μικρά κομμάτια και ξεκινάει τη μάλαξη με το χέρι. Τέλος, την κόβει σε κομμάτια μικρά ή μεγάλα, ανάλογα με το είδος και το μέγεθος των αγγείων που θέλει να φτιάξει, και πλάθει κάθε κομμάτι κυλώντας το στο πάγκο ώσπου να πάρει κυλινδρικό σχήμα.
• H κατασκευή. Ο σταμνάς παίρνει ένα μέρος λάσπης και την βάζει στο πανωτρόχι όρθιο. Το δοχείο πάνω στον πάγκο είναι γεμάτο νερό. Βουτάει μέσα τα χέρια του και ραντίζει κάθε τόσο τη λάσπη. Στο μεταξύ αρχίζει να γυρίζει το κατωτρόχι γρήγορα και δυνατά κι ο τροχός γυρίζει με ταχύτητα. Πιέζοντας τη λάσπη με την παλάμη του, την ανεβάζει λίγο-λίγο προς τα πάνω. Όταν φτάσει στο ύψος που θέλει με τα δάχτυλά του πιέζει προς τα κάτω τη λάσπη. Στη συνέχεια, φέρνει πάλι σιγά-σιγά τη λάσπη προς τα πάνω. Συνεχίζοντας λεπταίνει τα τοιχώματα, φτιάχνει το λαιμό και το στόμα, και το δοχείο παίρνει το τελικό σχήμα και μέγεθος.  Όταν το αγγείο ολοκληρωθεί ο σταμνάς το χωρίζει απ’ το πανωτρόχι με το ψιλό σύρμα, το σηκώνει προσεχτικά και το τοποθετεί στον πάγκο για να στεγνώσει λίγο. Το βράδυ φτιάχνει τις λαβές και τις βάσεις στα αγγεία που χρειάζονται,  τα κολλάει και το αγγείο είναι έτοιμο για το ψήσιμο.

Το ψήσιμο

Οι ετοιμασίες για το ψήσιμο των αγγείων είναι το αλείφωμα  και το καμίνιασμα. Το αλείφωμα (μέσα σε λεκάνες είναι διαλυμένα τα χρώματα) γίνεται το μεσημέρι  μπροστά στο καμίνι για να στεγνώνει αμέσως η διάλυση της μπογιάς. Υλικά για τις μπογιές είναι το μολύβι, ο λιθάργυρος, ειδικό χώμα, άσπρο και κόκκινο.

Για να βάψουν άσπρα τα σταμνιά περιχύνουν γρήγορα την εξωτερική επιφάνεια με τη διάλυση του ειδικού χώματος. Τ’ αλειφωτά τα βουτούν στο ταγάρι με τη διάλυση μολυβιού ή λιθάργυρου. Τις εσωτερικές επιφάνειες τις αλείφουν ρίχνοντας μέσα το διάλυμα. Με το ψήσιμο γίνεται χρώμα πράσινο, μελί, κίτρινο, ανάλογα με τις ποσότητες από το υλικό που βάζουν.

Στη συνέχεια ακολουθεί το καμίνιασμα ή φόρτωμα του καμινιού, δηλαδή η τοποθέτηση μέσα στο καμίνι των αγγείων που πρόκειται να ψηθούν. Στη βάση τοποθετούνται με τέχνη τα μεγαλύτερα αγγεία και στην κορφή τα μικρότερα, όλα με το στόμιο προς τα κάτω και ανάμεσά τους, στα κενά, στριμώχνονται τα πολύ μικρά. Όταν ψηθούν παίρνουν το χρώμα τους και πλεόν ειναι έτοιμα να βγούν απο το καμίνι, οπου θα κρύωσουν και θα είναι έτοιμα για χρήση.